Nhiều năm qua quy hoạch xây dựng tại Hà Nội bị phá vỡ đã tạo ra sự hỗn độn trong nhiều khu đô thị mà hệ lụy người dân đang phải hứng chịu là hạ tầng giao thông ách tắc, mưa là ngập; không gian công cộng bị thu hẹp, thiếu công trình an sinh xã hội. Điển hình nhất là đường lê Văn Lương được thiết kế với chiều dài 2,67km bao gồm 6 làn xe cơ giới có hệ thống cầu vượt chống ùn tắc. Nhưng có lẽ thiết kế này chỉ phù hợp cho giao thông thời điểm năm 2010 - 2015. Từ năm 2016 đến nay lượng chung cư cao tầng ken đặc khiến tuyến đường quá tải, kể cả giờ thấp điểm cũng xảy ra ùn tắc.

Không khó để đếm ra, trên tuyến đường hơn 2km này có tới 40 chung cư cao tầng dọc tuyến, độ cao trung bình từ 20 đến 30 tầng. Tại các trục kết nối như Hoàng Đạo Thúy, Hoàng Ngân, Nguyễn Tuân cũng dày đặc chung cư cao ốc. Điều này càng khiến cho trục đường chính Lê Văn Lương liên tục quá tải. 

Không chỉ Lê Văn Lương, trục đường Tố Hữu cũng chịu cảnh quá tải với những tòa chung cư mọc lên san sát, trong đó, hàng chục toà đang trong quá trình xây dựng. Ở phía bên đường đối diện hướng về trung tâm Hà Đông còn một số vị trí đất trống nhưng đang được quây tôn và có tên dự án chung cư nhận chỗ sẵn.

Trong kết luận thanh tra số 39, Thanh tra bộ xây dựng chỉ rõ nhiều cấp ở Hà Nội tùy tiện điều chỉnh quy hoạch là một trong những nguyên nhân "băm nát" quy hoạch ở tuyến đường Lê Văn Lương - Tố hữu. Quy hoạch chi tiết phê duyệt lần đầu đã cơ bản nghiên cứu tính toán sự đáp ứng hạ tầng kĩ thuật, hạ tầng xã hội. Tuy nhiên khi thực hiện triển khai chủ đầu tư điều chỉnh cho từng dự án theo hướng chuyển đổi công năng thành nhà ở, tăng thêm tầng cao, tăng thêm diện tích sàn, có dự án điều chỉnh 5 lần.

Nhiều dự án chuyển chức năng từ văn phòng từ công cộng thành hỗn hợp văn phòng dịch vụ thương mại và căn hộ chung cư để bán, có dự án điều chỉnh tăng từ năm tầng thành 30 tầng. Điều chỉnh sai quy định dẫn đến tình trạng tăng dân số, chỉ tiêu quy hoạch không đảm bảo đối với từng dự án, từng ô quy hoạch, từng khu quy hoạch và đô thị thiếu đất giáo dục trường học, thiếu diện tích cây xanh, các công trình phục vụ không đảm bảo bán kính phục vụ.

Vậy đâu là nguyên nhân mấu chốt, "lợi ích nhóm" có "thao túng" công tác quy hoạch?

Liệu có lợi ích nhóm trong quy hoạch hay không? PGS.TS, kiến trúc sư Nguyễn Quang Minh - Trường đại học Xây dựng Hà Nội cho rằng, trong thời gian vừa qua, trước những sai phạm, dư luận không thể không đặt câu hỏi đó. Thậm chí, những nghi ngờ trên hoàn toàn có cơ sở vì việc điều chỉnh quy hoạch với mật độ xây dựng và tầng cao lên rất nhiều lần rõ ràng đem lại lợi ích lớn hơn cho chủ đầu tư và phần thua thiệt sẽ thuộc về cộng đồng dân cư sinh sống trong khu vực, cũng như những người có việc hằng ngày phải đi lại qua tuyến đường. Và rộng hơn chính là cư dân của toàn bộ đô thị vì bộ mặt kiến trúc của đô thị là một vấn đề mang tính chất toàn dân.

Và câu hỏi quan trọng bây giờ cần có lời đáp là, quy trình thẩm định cũng như công tác quy hoạch trong thời gian vừa qua có những bất cập gì cần phải được điều chỉnh để tránh lặp lại những sai lầm như vậy trong tương lai?

Tham vấn ý kiến của nhiều chuyên gia, lấy ý kiến của cộng đồng sẽ có những góc nhìn đa chiều để thấy những điểm có lợi và bất lợi nếu có để đưa ra một phương án điều chỉnh tối ưu phục vụ cho sự phát triển kinh tế xã hội, đem lại những lợi ích thiết thực cho cộng đồng.

PGS.TS, KTS Nguyễn Quang Minh, trường đại học Xây dựng Hà Nội 

Thật ra, việc điều chỉnh quy hoạch nhanh phải mất vài tháng và bình thường có thể kéo dài đến 1-2 năm tùy thuộc vào quy mô của quy hoạch cũng như là phạm vi điều chỉnh, mức độ điều chỉnh. Việc điều chỉnh quy hoạch trước hết cần phải tham vấn ý kiến của các chuyên gia quy hoạch. Việc tham vấn ý kiến chuyên gia cũng phải dựa trên cơ sở là những ý kiến liên ngành, tức là ngoài các chuyên gia của giao thông cũng cần phải lấy ý kiến của các chuyên gia về hạ tầng kỹ thuật, chuyên gia về kiến trúc, chuyên gia về cảnh quan, chuyên gia về các vấn đề xã hội của đô thị để có thể có được những góc nhìn đa chiều và cân nhắc lợi ích của việc điều chỉnh quy hoạch để hướng tới đối tượng thụ hưởng là cộng đồng.

Cộng đồng sẽ là người hưởng những giá trị chất lượng, những tiện ích mà quy hoạch đem lại và việc tham vấn ý kiến của chuyên gia đồng thời lấy ý kiến của cộng đồng cần phải được tiến hành một cách bài bản và được tiến hành trên quan điểm cẩn trọng, kỹ lưỡng.

Nói như vậy, nhưng để kết luận có lợi ích nhóm hay không cần phải tiến hành thanh tra cũng như kiểm tra toàn diện. Mặt khác, những nghi ngờ của dư luận hoàn toàn có cơ sở vì bản chất của quy hoạch đem lại lợi ích cho cộng đồng nếu không được toàn bộ thì ít nhất phải số đông, còn ở trong việc điều chỉnh quy hoạch chỉ đem lại lợi ích cho một nhóm hoặc một thiểu số đối tượng nào đó.

Nếu thực sự có lợi ích nhóm thì có lẽ cần phải có những hình thức chế tài xử lý về mặt pháp luật và nếu không có lợi ích nhóm thì cũng cần những kết luận để cộng đồng hiểu rõ được nguyên nhân của việc điều chỉnh quy hoạch, khôi phục lại thanh danh cũng như uy tín cho đơn vị thiết lập quy hoạch để không mang tiếng oan là điều chỉnh theo lợi ích nhóm.

Không phải tới khi Thanh tra Bộ Xây dựng công bố KLTT về quy hoạch khu vực dọc đường Lê Văn Lương khi chỉ 2 km đường mà hàng chục chung cư cao tầng mọc lên ở đây người ta mới biết những bất cập trong quy hoạch đô thị của Hà Nội. Những vi phạm trong vấn đề này có từ lâu và đã thành hệ thống rồi. Việc này tôi nghĩ rằng cần phải thanh tra làm rõ, chỉ ra sai phạm và xử lý nghiêm đối với những người liên quan

Đại biểu Phạm Văn Hòa, Ủy viên Ủy ban Pháp luật Quốc hội 

Trách nhiệm lớn thuộc về ai? Trả lời báo Thanh Niên ngày 28/06/2022, Đại biểu Phạm Văn Hòa, Ủy viên Ủy ban Pháp luật Quốc hội cho biết trước đây ủy ban này đã giám sát về thực hiện chính sách pháp luật theo luật Nhà ở tại TP.Hà Nội và chỉ ra nhiều vi phạm trong quy hoạch cũng như điều chỉnh quy hoạch đô thị.

Theo vị đại biểu này, chịu trách nhiệm cao nhất trong vấn đề này phải là UBND TP.Hà Nội vì là nơi quyết định cao nhất trong việc điều chỉnh tổng thể mặt bằng hay phương án kiến trúc, còn Sở QH-KT, Sở Xây dựng... chỉ là cơ quan tham mưu.

Ông Hòa cho hay cách đây hàng chục năm, Hà Nội đã có kế hoạch giảm mật độ cư dân trong nội đô bằng cách di chuyển các trường đại học, các cơ quan, đơn vị ra khu vực xa trung tâm nhưng đến nay đang “nói một đằng làm một nẻo” khi các trường đại học, nhiều cơ quan vẫn chưa thể di dời, còn nội đô vẫn đang bị nhồi nhét các chung cư cao tầng.

Thanh tra Bộ Xây dựng đã công bố KLTT và các kiến nghị thì ông đề nghị phải xử lý nghiêm những cơ quan, cá nhân chịu trách nhiệm trong công tác này tại Hà Nội. Còn nếu phát hiện bên trong có "lợi ích nhóm", tiêu cực thì phải xử lý nghiêm minh.

Ông Hòa phân tích trường hợp Thanh tra Bộ Xây dựng phát hiện có dấu hiệu của tiêu cực, “lợi ích nhóm” trong việc điều chỉnh quy hoạch, cho phép các chung cư cao tầng mọc lên như ở đường Lê Văn Lương thì hoàn toàn có đủ thẩm quyền để đề nghị cơ quan điều tra vào cuộc làm rõ. Nếu có dấu hiệu thì chuyển cơ quan điều tra để xử lý, làm rõ xem có tiêu cực hay không? Cơ quan thanh tra làm đúng chức năng, nhiệm vụ, không ngại va chạm, không ngại ai chống lưng cho đối tượng nào đó thì việc chuyển cơ quan điều tra là thẩm quyền của họ.

Ý kiến về vấn đề bất cập này, KTS Phạm Thanh Tùng, chuyên gia kiến trúc đô thị cho rằng cần phải làm rõ lợi ích nhóm trong việc điều chỉnh quy hoạch băm nát đường Lê Văn Lương. Có thể nói thẳng ra, điều chỉnh quy hoạch là có tiền, khó có ai làm không công, nhất là nhiều trường hợp ở đường Lê Văn Lương sai luật pháp. Cần phải hình sự hóa để xử lý tận gốc. Thời gian tới, cần mở rộng thanh tra thêm nhiều khu vực khác ở Hà Nội để làm rõ thêm những bất cập trong quản lý quy hoạch, xây dựng ở Hà Nội cũng như tạo cơ sở để nhóm lợi ích lộ ra, tạo tiền đề để cơ quan công an vào cuộc điều tra.

Đã đến lúc phải điều chỉnh lại, không thể chậm hơn nữa!

Về kẽ hở của việc điều chỉnh quy hoạch, PGS.TS, KTS Nguyễn Quang Minh, trường đại học Xây dựng Hà Nội cho rằng điều này thể hiện ngay chính trong quy trình. Quy trình quy hoạch có thể được thiết kế cách đây 10 năm, 20 năm thậm chí lâu hơn nữa do đó không còn đáp ứng được thực tiễn phát triển hay những tiến bộ của nhận thức cũng như là công nghệ mới áp dụng ở trong quy hoạch.

Những quy trình cũ vô hình chung là những rào cản, những chướng ngại vật trong việc quy hoạch theo những quan điểm mới cũng như là đáp ứng sự phát triển nhanh chóng và có những thay đổi đặt ra theo tình huống phát triển. Ví dụ chúng ta chưa tính đến tình huống có đại dịch hay có những biến đổi lớn về mặt kinh tế - xã hội do vậy quy hoạch luôn theo trễ hơn so với thực tiễn một bước và những quy trình càng nghiêm ngặt bao nhiêu mà thiếu sự linh hoạt cần thiết, sự giám sát cũng như kênh đóng góp của chuyên gia và cộng đồng thì càng là cơ hội nảy sinh cho những bất cập trong tương lai. Một số bất cập đó hiển thị ngay trong cuộc sống ngày hôm nay và theo ông bất cập hay kẽ hở nằm trong chính những quy trình quy hoạch đã cũ không còn theo kịp với thời đại.  

Mới đây, Sở Quy hoạch - Kiến trúc Hà Nội có nói rằng sẽ nghiêm túc rút kinh nghiệm và sẽ khắc phục, về vấn đề này. Theo ông Nguyễn Quang Minh, giải trình của Sở Quy hoạch - Kiến trúc Hà Nội hay Sở Xây dựng Hà Nội vừa qua mang tính chất kiểm điểm, rút kinh nghiệm. Những việc bất cập như độ chậm trễ trong việc cập nhật mô hình quy hoạch mới tiên tiến trên thế giới đang hàng ngày tác động đến đô thị của Việt Nam. Đó mới là vấn đề đáng quan tâm và cần phải có những sự kiện toàn quy trình quy hoạch cũng như là cải tiến lại Luật Quy hoạch, thay đổi luật cho sát với nhu cầu của thực tiễn.

Theo ông Minh, những sai phạm trong quy hoạch hay xây dựng thuộc loại sai phạm rất khó sửa chữa vì khi đã xây hoặc quy hoạch sai phạm, can thiệp hoặc phá dỡ những công trình xây sai phạm đòi hỏi phải có thời gian và chi phí sẽ rất lớn. Ví dụ, xây dựng một tòa nhà vài nghìn tỉ đồng thì chi phí phá dỡ hoặc can thiệp cũng phải tiêu tốn vài chục đến vài trăm tỷ đồng. Đó là những chi phí phát sinh cần tránh.

Nếu chuẩn hóa quy trình quy hoạch ngay từ đầu và có sự tham vấn của nhiều chuyên gia thì hoàn toàn có thể tránh được sai phạm, hạn chế bức xúc trong dư luận xã hội và cũng sẽ tiết kiệm cho ngân sách cá nhân hoặc cho ngân sách của chính quyền địa phương một khoản không nhỏ để sử dụng đầu tư cho lĩnh vực khác phải như là giáo dục, ý tế hay cảnh quan đô thị. 

Về giai pháp "phạt và cho tồn tại", ông Minh cho rằng đây là tư duy cũ không còn phù hợp với bối cảnh ngày nay khi tính nghiêm minh của pháp luật ngày càng được đề cao, bao gồm luật xây dựng. Những sai phạm như trường hợp của đường Lê Văn Lương - Tố Hữu vừa qua cũng là những bài học điển hình theo đó cần phải xử lý mạnh tay để lấy lại được niềm tin của dư luận. Do đó phải có những chế tài xử lý thật nghiêm khắc, phải phá dỡ những công trình sai phạm điển hình trước và những công trình sai phạm sau.

KTS. Trương Văn Quảng - Phó Tổng Thư ký Hội Quy hoạch và Phát triển đô thị Việt Nam thẳng thắn nhìn nhận, công tác quy hoạch chưa thực sự được coi trọng xứng đáng với vai trò và vị trí vốn có của nó. Tại nước ta, quy hoạch chỉ đang theo tư duy ngắn hạn, chạy theo lợi ích trước mắt, bỏ quên lợi ích lâu dài nên quy hoạch đến đâu thì vướng mắc đến đấy.

Cụ thể, hàng loạt quy hoạch sai quy định pháp luật, chậm triển khai những quy hoạch mang tính chất trọng điểm, kéo dài từ năm này qua năm khác… đang là thực trạng rất phổ biến hiện nay. Thứ nhất là do sự buông lỏng quản lý trong công tác kiểm tra quy hoạch, điều chỉnh quy hoạch, phê duyệt quy hoạch. Không thực thi đúng trách nhiệm của các nhà quản lý.

Công tác quản lý không được thường xuyên, liên tục, không có chất lượng cao. Nếu cơ quan quản lý có trách nhiệm thanh tra, kiểm tra từng ngày, từng giờ thì ngay từ khâu điều chỉnh quy hoạch không đúng quy định pháp luật đã bị bác bỏ, không thể nhen nhóm cơ hội cho các cao ốc bị nhồi nhét, lấn chiếm không gian xanh.

KTS. Trương Văn Quảng - Phó Tổng Thư ký Hội Quy hoạch và Phát triển đô thị Việt Nam

Tuỳ vào mức độ mà có những giải pháp khác nhau. Ví dụ không phải phá dỡ hoàn toàn mà chỉ phá dỡ một vài tầng trên cùng. Ít nhất là trong trường hợp như vậy thì pháp luật đã chứng tỏ tính nghiêm minh và như thế sẽ tạo tiền đề tốt, cảnh báo cho những chủ đầu tư sau nếu có ý định vi phạm trật tự xây dựng và từ đó sẽ có chủ trương, giải pháp  xây dựng quy hoạch một cách phù hợp ngay từ ban đầu, không để những sai phạm đáng tiếc xảy ra.

Để khắc phục tình trạng tư duy theo nhiệm kỳ khiến quy hoạch đô thị chắp vá và manh mún, theo ông Minh, cách tốt nhất là tham khảo những mô hình quy hoạch tiên tiến trên thế giới như ở Hoa Kỳ, Tây Âu, Nhật Bản, Singapore. Đô thị của họ phát triển có quy hoạch, ngay ngắn, trật tự và đạt được giá trị về mặt kinh tế, lợi ích về mặt xã hội và cảnh quan sinh thái môi trường, tức là đạt được một cách rất toàn diện.

Bên cạnh đó, các mô hình quy hoạch của họ có sự kế thừa, những lãnh đạo sau khi kế nhiệm lãnh đạo trước tiếp tục mô hình đó và chỉ có những thay đổi, điều chỉnh thật sự cần thiết. Trong những điều chỉnh đó họ luôn lấy ý kiến của các chuyên gia thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau để có thể đưa ra một điều chỉnh quy hoạch ít gây xáo trộn nhất, lấy lợi ích của cộng đồng cũng như lợi ích của người dân chịu tác động trực tiếp của quy hoạch làm trọng. Đó là những bài học rất đáng giá cho những quốc gia đi sau như Việt Nam học hỏi, từ đó tiết kiệm được nguồn lực cần thiết để đầu tư cho lĩnh vực khác đồng thời tránh "vết xe đổ".

Chia sẻ với Reatimes, KTS. Trương Văn Quảng - Phó Tổng Thư ký Hội Quy hoạch và Phát triển đô thị Việt Nam cho biết, quy hoạch có vai trò rất quan trọng trong phát triển đất nước nói chung và được xác định như là một trong những động lực cho sự tăng trưởng. Theo đó, để khai thác hết tiềm năng phát triển của một đất nước thì quy hoạch phải mang tính dài hạn, chiến lược vĩ mô và khả biến. Quy hoạch cần phải dài hơi, đi trước một bước và phải coi quy hoạch là một trong những nhiệm vụ hàng đầu của phát triển kinh tế - xã hội.

Theo ông Quảng, hiện nay, mọi tội lỗi đều đổ lên quy hoạch, lên việc điều chỉnh quy hoạch, không ai dám nhìn thẳng, nhìn thật vào trách nhiệm quản lý của cơ quan Nhà nước. Ngoài ra, khi sự đã rồi, cao ốc bị nhồi nhét hiện hữu, thanh tra mới vào cuộc thì đã quá chậm trễ. Nếu nghiêm chỉnh thực hiện theo đúng quy hoạch ban đầu, theo đúng quy định pháp luật thì công tác quản lý đã tốt hơn.

Thứ hai, nguyên nhân của việc điều chỉnh quy hoạch một cách tùy tiện, dễ dàng là do tồn tại lợi ích nhóm, tư duy nhiệm kỳ. Bởi khi điều chỉnh quy hoạch không theo một quy định pháp luật nào sẽ đem lại lợi ích cho nhiều phía liên quan từ chủ đầu tư, doanh nghiệp cho đến những người cầm bút phê duyệt, sau đó chỉ có quy hoạch và người dân là gặp bất lợi.

Thứ ba, đối với việc chậm triển khai quy hoạch tại các địa phương, ngành, quy hoạch quốc gia là do Luật Quy hoạch tích hợp đang còn nhiều bất cập trong công tác thực thi.

KTS. Trương Văn Quảng cho rằng, cần phải điều chỉnh cho phù hợp và xem xét lại Luật Quy hoạch có thực sự đi vào thực tiễn đời sống được hay không? Không đơn giản mà Quốc hội lập ngay một Đoàn Giám sát việc thực thi Luật Quy hoạch khi bộ luật chỉ mới ra đời được vài năm. Phải đặt dấu hỏi cho vấn đề này?

Bàn về giải pháp xử lý thực trạng tùy tiện điều chỉnh quy hoạch, KTS. Trương Văn Quảng cho rằng, phải thực hiện việc quy trách nhiệm một cách mạnh mẽ, rõ ràng để những đối tượng có liên quan đến việc sai phạm quy hoạch đô thị phải chịu hình phạt. Đó cũng là bài học, lời cảnh tỉnh cho những đối tượng khác có ý định muốn tham gia vào quá trình điều chỉnh quy hoạch trái quy định.