Trong sắc xuân tươi thắm núi rừng, vạn vật thiên nhiên nơi Y Tý - quê hương của người Hà Nhì - lại bừng lên sức sống mới. Mặc dù đã tham gia nhiều hành trình mùa xuân lên Tây Bắc để tận hưởng vẻ đẹp kỳ thú của thiên nhiên, để khám phá văn hóa truyền thống của người dân tộc trên miền đất này thế nhưng tôi thực sự bị bất ngờ và lôi cuốn khi đến với Y Tý vào dịp đầu xuân, xem người Hà Nhì xây mới hay sửa sang những ngôi nhà Trình Tường mang kiến trúc độc đáo có một không hai này.

Là một xã vùng cao của huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai, Y Tý không chỉ được biết đến bởi vẻ đẹp huyền ảo mờ sương, mà còn là một điểm du lịch mang đậm bản sắc các dân tộc của vùng núi rừng Tây Bắc hùng vĩ. Và quả không ngoa nếu ví von nhà Trình Tường giống như những cây nấm khổng lồ nằm nép mình trên sườn núi. Có những ưu đãi, có những khắc nghiệt riêng về điều kiện địa lý, tự nhiên nơi mảnh đất Y Tý, nhưng không thể phủ nhận một điều là sức sống và sự sáng tạo của người xưa thật mãnh liệt. Bám đất, bám rừng, bám ven sườn núi… con người tựa vào thiên nhiên, từ nhiên nhiên để xây dựng và phát triển nên một thế giới như ngày hôm nay. 

Kiến trúc của những ngôi nhà Trình Tường chính là một minh chứng rõ nét nhất cho sự hòa nhập giữa cuộc sống của con người và thiên nhiên. Kiến trúc của nhà Trình Tường tạo nên nét quyến rũ rất riêng cho cảnh sắc không gian quê hương của người Hà Nhì. Hình thức đơn giản với tường đất dày, ấm áp vào mùa đông, mát mẻ vào mùa hè, nhà Trình Tường đã cho thấy khả năng thích ứng, đối phó với những điều kiện thiên nhiên khắc nghiệt trong cuộc sống của người dân tộc nơi đây. Toàn bộ tường nhà đều làm bằng đất dày 40cm - 45cm và cao khoảng 4m - 5m. Mái nhà Trình Tường theo nguyên bản xưa được lợp bằng rơm, rạ và cả ngôi nhà rực một sắc màu vàng thật ngọt ngào, lãng mạn khiến ta ngỡ như lạc vào thế giới cổ tích trong rừng.

Trông đơn giản là thế nhưng để xây dựng một ngôi nhà Trình Tường, người Hà Nhì phải mất nhiều tháng trời. Đầu tiên là phải chọn đất cẩn thận trước khi xây nhà, sau đó họ xem ngày giờ tốt lành, làm lễ cúng tế, cầu mong sự bền vững, an lành sẽ đến cho ngôi nhà của mình. Khác hẳn với cấu trúc nhà sàn của người dân tộc thường thấy, nhà Trình Tường được xây dựng trực tiếp trên nền đất bằng phẳng rộng khoảng 40 - 50m2. Móng nhà không đào sâu xuống mà gồm các viên đá núi đặt ngay trên nền đất được gắn kết chặt với nhau bởi ván khuôn.

Sau khi đặt móng xong, người ta bắt đầu công đoạn giã đất để làm tường nhà. Đó phải là loại đất núi có độ kết dính cao, được cho vào khuôn ván và giã đến khi chất kết dính liên kết chặt với nhau, đất tháo khuôn ra thì bám thành một khối không bị rơi lả tả. Một tầng ván khuôn cao khoảng 40cm. Hết tầng thứ nhất, sẽ tiếp nối đến tầng thứ hai. Đất của tầng thứ hai lại tiếp tục được giã đến khi kết dính chặt lại và tháo ván khuôn ra. Vất vả vài tháng trời người ta mới có thể hoàn thành xong 5-6 tầng ván khuôn để tạo nên bức tường đất dày, chắc chắn của ngôi nhà. 

Điểm độc đáo trong kết cấu của nhà Trình Tường là không có chỗ nào bổ trụ mà gồm khung và các cột gỗ chống đỡ bên trong. Tiếp đó là quá trình lợp mái bằng cỏ gianh hoặc rơm rạ theo lối truyền thống xưa hoặc kết hợp với tấm pro-xi-măng. Cửa vào chính của nhà nằm ở giữa, cửa phụ ở đầu hồi bên trái hoặc bên phải. Các khuôn cửa đều có hình dáng nhỏ xinh xắn và nhìn xa trông như những lỗ tò vò. Nhà Trình Tường của người Hà Nhì thường có mặt bằng hình vuông khác với nhà của người H'Mông là hình chữ nhật. Mặt tường đất bên trong và bên ngoài nhà cũng được người Hà Nhì giã và mài nhẵn. Bên trong nhà có xây thêm một bức tường phụ song song với tường ở hướng cửa để ngăn không gian phía sau bức tường này là bếp và giường ngủ của chủ nhà.

Người Hà Nhì rất chú trọng đến ngôi nhà ở của mình. Hàng năm cứ vào dịp đầu xuân hoặc sau mùa vụ, họ lại bắt tay làm những ngôi nhà mới thay thế cho những ngôi nhà cũ đã xuống cấp. Không thể tránh những ảnh hưởng hiện đại vào những nếp nhà mới sau này nơi Y Tý nhưng sức hấp dẫn về kiến trúc độc đáo của những nếp nhà Trình Tường vẫn không hề thay đổi. Và cảnh sắc Y Tý vẫn thật lãng mạn và kỳ thú khi bình minh ló rạng, hay hoàng hôn buông xuống trên những nóc nhà Trình Tường thoắt ẩn, thoắt hiện trên sườn núi.